Ονομάζεται έτσι το στυλ που επικράτησε σε ολόκληρη την Ευρώπη στην τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου κυρίως στον τομέα των εφαρμοσμένων τεχνών και της αρχιτεκτονικής. Οι αρχιτέκτονες πειραματίζονταν με νέα υλικά και νέους τύπους διακόσμησης. Ήταν λοιπόν καιρός η νέα αρχιτεκτονική από σίδερο και γυαλί, που είχε καθιερωθεί με τους σταθμούς των σιδηροδρόμων, χωρίς να γίνει αντιληπτό, και τα βιομηχανικά κτίρια, να αποκτήσει ένα δικό της διακοσμητικό ύφος. Ξεκίνησε από το Παρίσι και απλώθηκε στην Ευρώπη και την Αμερική από το 1880 έως το 1910. Ο νέος ρυθμός που είδε το φως στις «σετσεσσιόν» του Μονάχου και της Βιέννης, διαδόθηκε σε όλη την Ευρώπη με διάφορες ονομασίες, «Art Nouveau» στη Γαλλία, όπου ήταν το όνομα της γκαλερί του S. Bing (1895-1899), «Modern Style» στην Αγγλία, «Jugendstil» στη Γερμανία, όπου προήλθε από το περιοδικό «Jugend», «Sezession» στην Αυστρία, «Liberty» στην Ιταλία, όπου ήταν το όνομα ενός καταστήματος ειδών διακόσμησης, «Modernismo» στην Ισπανία.
Ονομάζεται ακόμα «stile floreale» από το κυριότερο διακοσμητικό στοιχείο του, την καμπύλη κυματοειδή γραμμή, που αναπτύσσεται συχνά σε μορφή άνθους σχηματοποιημένου και συμβολικού. Με τη γραμμή αυτή η εικόνα εξελίσσεται στην επιφάνεια, σε ένα δικό της χώρο, πέρα από τους αναγεννησιακούς κανόνες της προοπτικής. Ο νέος ρυθμός εξελίχθηκε με τον καιρό σε τετριμμένο διακοσμητικό τύπο και παρέμεινε αφανείς για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, θεωρούμενος ως ένας εφήμερος συρμός εμπνευσμένος από την παρακμή της belle ?poque.
Αφίσα του Μπράντλεϋ
Το ενδιαφέρον για τον νέο ρυθμό ανακινήθηκε στα τελευταία χρόνια ως αντίδραση στον ψυχρό και τυποποιημένο αρχιτεκτονικό ορθολογισμό. Πολλές εκθέσεις με θέμα το γενικό κίνημα ή τους καλλιτέχνες του συνέβαλαν στην κριτική επανεκτίμησή του. Ακόμα και μερικά σύγχρονα κτίρια επηρεάστηκαν από τον ρυθμό αυτό κυρίως όμως οι γραφικές τέχνες. Οι ζωγραφιές και τα χαρακτικά έπρεπε να παρουσιάζουν ένα σχέδιο ευχάριστο στο μάτι πολύ προτού δούμε τι παριστάνουν. Η μόδα για το διακοσμητικό προετοίμασε το δρόμο για μια νέα προσέγγιση στην τέχνη. Η πιστότητα στο θέμα ή στην αφήγηση μιας συγκινητικής ιστορίας δεν είχε πια τόση σημασία.
Έντβαρντ Μούνχ "Η κραυγή"
Η Art Nouveau ή νέος ρυθμός είναι ένα στυλ διακοσμητικό με την έννοια ότι θεωρεί τη διακόσμηση σύμβολο της λειτουργίας. Βασίζεται στην ασύμμετρη διάταξη κυματοειδών, σπειροειδών και ελικωτών γραμμών, φυτικών ή φλογόμορφων μοτίβων, σχηματοποιημένων ανθρώπινων μορφών, συνήθως γυναικείων και ζώων, που προέρχονται κυρίως από γιαπωνέζικα τυπώματα. Αποφεύγονται η πλαστικότητα, η φωτοσκίαση και η προοπτική, ενώ τονίζονται το επίπεδο χρώμα, η λειτουργία της γραμμής και η αυτόνομη παρουσία των διακοσμητικών θεμάτων. Τα χρώματα είναι κατά κανόνα ψυχρά, μαλακά, διάφανα, ο ρυθμός τείνει να είναι μουσικός και η γενικότερη διάθεση αισιόδοξη.
Όττο Βάγκνερ "Το σπίτι των Ρόδων"
Η επιβολή της Art Nouveau θα πρέπει να συνδεθεί τόσο με τις εικαστικές τέχνες όσο και με τις εφαρμοσμένες και στον τομέα αυτό πρωταρχικό ρόλο έπαιξε το Λονδίνο. Στην πλατιά της διάδοση συντέλεσαν οι Παγκόσμιες Εκθέσεις του Παρισιού και τα εικονογραφημένα περιοδικά. Έμεινε στενά δεμένη με την καλλιτεχνική παράδοση του 19ου αιώνα, στην οποία προσπάθησε να ασκήσει κριτική, χωρίς ωστόσο να έχει προτάσεις για κάτι ουσιαστικό.
Αυτή η αμφιταλάντευση, όπως παρατηρεί ο S. Tschudi Madsen, χαρακτηρίζεται από ένα δυισμό. Από τη μία υπάρχει η δυνατή πίεση του υλισμού και της τεχνολογικής προόδου και από την άλλη η προσέγγιση ή η φυγή του καλλιτέχνη σε περιοχές όπου τίθενται μόνο προβλήματα επιλογής. Η Art Nouveau είναι ένα φαινόμενο τυπικά αστικό. Άρχισε από τις πρωτεύουσες, απλώθηκε στην επαρχία και σε μέρη που λίγο ή πολύ γνώρισαν την βιομηχανική ανάπτυξη. Αυτό φαίνεται άλλωστε και από τα υλικά που χρησιμοποιεί, τσιμέντο, σίδερο, ατσάλι και γυαλί.
Αντόνιο Γκαουντί "Casa Mila"
Ο νέος ρυθμός, παρά την ανισότητά του, έχει ιστορική αξία, διότι συνετέλεσε στην προώθηση της σύγχρονης τέχνης και πραγματοποίησε τη ρήξη με την ακαδημαϊκή παράδοση του 19ου αιώνα. Παρά τη μικρή, σχεδόν εικοσάχρονη διάρκειά του, δημιούργησε πρωτότυπες εκφράσεις και πρόσφερε στην Ευρώπη μια ενιαία καλλιτεχνική έκφραση. Πραγματοποίησε ακόμα ένα είδος ισότητας όλων των τεχνών, καταργώντας την ακαδημαϊκή, παραδοσιακή διάκριση μεταξύ «μείζονος» και «ελάσσονος» τέχνης, προώθησε τη συνάντηση της τέχνης με τον σύγχρονο πολιτισμό και τη βιομηχανική παραγωγή και υιοθέτησε τα νέα κατασκευαστικά υλικά με πλήρη κατανόηση της λειτουργικότητας και της ομορφιάς τους. Υποκίνησε τέλος το κοινωνικό πρόβλημα της τέχνης για τον λαό, μολονότι στην πρακτική εφαρμογή το υψηλό κόστος των προϊόντων περιόρισε τη διάδοσή τους μόνο στις εύπορες αστικές τάξεις.
Ανρί ντε Τουλούζ Λωτρέκ "Το καμπαρέ Ambassadeurs" ο Αριστίντ Μπρυάν
Ο νέος ρυθμός, συνέπεια των θεωριών του Ράσκιν, του Μόρρις και των προραφαηλιτών, συνδεδεμένος με τον συμβολισμό και την παρακμή του τέλους του περασμένου αιώνα, είναι ένα σύνθετο φαινόμενο από διάφορους, φαινομενικά αντιφατικούς, παράγοντες. Νατουραλισμό και αφαίρεση, θέσεις ορθολογιστικές και αναζητήσεις διακοσμητικές, κοινωνικούς προβληματισμούς και αισθητικές προκαταλήψεις. Αλλά με τη δύσκολη εξισορρόπηση των αντιθέσεων αποδίδει τις καλύτερες εκφράσεις του, επιλύοντας με τρόπους αισθητικά ικανοποιητικούς το αμφίρροπο πνεύμα των δεδομένων του.
Ώντρεϋ Μπήρντσλεϋ
Σχηματοποιήσεις με το πνεύμα του νέου ρυθμού, επηρεασμένες κυρίως από τις γιαπωνέζικες χρωμολιθογραφίες, εμφανίστηκαν πρώτα στα χαρακτικά έργα του Γκωγκέν, του Μούνχ (Edvard Munch) και του Τουλούζ Λωτρέκ (Henri de Toulouse-Lautrec), σε ορισμένες συνθέσεις του Ένσορ, του Κνόπφ, του Τούροπ, του Χόντελρ και των ναμπί, στις διακοσμήσεις και στις εικονογραφήσεις του Άρθουρ Μακμούρντο, του Ώμπρευ και του Μπήρντσλεϋ (Beardsley). Με την επίδραση αυτών και άλλων καλλιτεχνών, η αφίσα απλοποιούμενη στο σχήμα και στο χρώμα έγινε χαρακτηριστική έκφραση του νέου ύφους.
Βίκτωρ Χόρτα "Κλίμακα της κατοικίας Τασσέλ στις Βρυξέλλες"
Τα γενικά χαρακτηριστικά του στυλ στην αρχιτεκτονική είναι οι ελεύθερες ασύμμετρες γραμμές, τα καμπύλα μπαλκόνια, οι οροφές σε σχήμα S, οι καμαροσκέπαστοι ή θολωτοί χώροι, μια σύνθεση στοιχείων που αποσκοπεί στην άρθρωση μιας νέας πρότασης μέσα στην κρίση που είχε δημιουργήσει η ιστορική μορφολογία. Ένα από τα πρώτα κέντρα του νέου ρυθμού ήταν οι Βρυξέλλες, όπου εργάστηκαν με ένα πνεύμα ανανεώσεως της τέχνης και πραγματοποίησαν εκτεταμένες αναζητήσεις, δύο από τους μεγαλύτερους αρχιτέκτονες της εποχής, ο Βίκτορ Χόρτα (Victor Horta), ο οποίος έδωσε στις φανερές μεταλλικές κατασκευές του τη διπλή σημασία των διακοσμητικών στοιχείων και ο Χένρι βαν ντε Βέλντε (Henry van de Velde), του οποίου τα έργα παρουσιάζουν απόλυτη συνοχή μορφής και λειτουργίας. Στον ίδιο κύκλο ανήκει και ο Γάλλος αρχιτέκτονας Εκτώρ Γκιμάρ (Hector Guimard).
Στην Ολλανδία εργάστηκε ο Χέντρικ Πέτρους Μπερλάγκε (H.P. Berlage), που χαρακτηρίζεται για την κατασκευαστική καθαρότητα και λειτουργικότητα του Χρηματιστηρίου του Άμστερνταμ (1898-1903). Στη Μεγάλη Βρετανία, όπου από τα μέσα του 19ου αιώνα είχαν αναπτυχθεί η προϋποθέσεις του νέου ρυθμού, ένας μεγάλος αρχιτέκτονας, ο Τσαρλς Ρέννι Μακίντος (Ch. Rennie Mackintosh), έδωσε με τον τονισμό των γραμμών έναν οργανικό καθορισμό των χώρων. Στη Γερμανία ιδρύθηκε το 1895 το περιοδικό Pan με το οποίο άρχισε επίσημα η κίνηση του νέου ρυθμού. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του κινήματος ήταν ο Όττο Έκμαν, γνωστός κυρίως ως διακοσμητής βιβλίων, ο Άουγκουστ Έντελ, αρχιτέκτονας του πρωτοποριακού εργαστηρίου Ελβίρα στο Μόναχο, που ήταν διακοσμημένο στην πρόσοψη με ένα μεγάλο αφηρημένο σχήμα και ο Ρίμερσμιντ (R. Riemerschmid), που ασχολήθηκε με την επίπλωση.
Εκτώρ Γκιμάρ "Μετρό"
Στη Γαλλία το ρεύμα αναπτύχθηκε κυρίως στο Νανσύ και στο Παρίσι με χαρακτήρα περισσότερο διακοσμητικό παρά λειτουργικό. Ο Εμίλ Γκαλλέ, περίφημος για τα γυάλινα είδη με τους εκπληκτικούς χρωματισμούς, ίδρυσε στο Νανσύ μια μεγάλη σχολή τεχνών και επαγγελμάτων, όπου συνεργάστηκαν ο επιπλοποιός Λουί Μαζορέλ και οι ζωγράφοι Σελλιέ, Φριάν και Προυβέ. Στο Παρίσι εργάστηκαν ο χρυσοχόος και υαλουργός Ρενέ Λαλίκ, ο διακοσμητής Σαρλ Πλυμέ και οι αρχιτέκτονες Εζέν Γκρασσέ και Εκτώρ Γκιμάρ, δημιουργός του Πύργου Μπερανζέ και των σταθμών του μετρό το 1900.
Γκούσταβ Κλίμτ "Οι τρεις ηλικίες της ζωής"
Οι κυριότεροι εκπρόσωποι του κινήματος στη Βιέννη ήταν ο ζωγράφος Γκούσταβ Κλιμτ (Gustav Klimt) και οι αρχιτέκτονες Όττο Βάγκνερ (Otto Wagner), Γιόζεφ Μαρία Όλμπριχ (J.M. Olbrich) και Γιόζεφ Χόφμαν οι οποίοι, από ατομικούς δρόμους ο καθένας, προχώρησαν προς τη βαθμιαία απλοποίηση των μορφών. Στην Ιταλία ο νέος ρυθμός είχε γενικά διακοσμητική σημασία. Ιδιαίτερη θέση κατέχει ο Ισπανός αρχιτέκτονας Αντόνιο Γκαουντί (Antonio Gaudi), που εργαζόμενος και απομονωμένος στην Βαρκελώνη, πλούτισε τον νέο ρυθμό με πρωτότυπη έκφραση δίνοντας μεγάλη ένταση στην κατασκευή και στην αντίληψη του χώρου.
Ανάλογες με τις Ευρωπαϊκές αναζητήσεις ήταν και οι αμερικανικές, που διακρίνονται στο έργο του Λιούις Σάλλιβαν στο Σικάγο, στη βιομηχανία Τίφανυ Νέας Υόρκης που ιδρύθηκε το 1892 και δημιούργησε κομψότατα γυάλινα αντικείμενα και στο νεανικό έργο του Ράιτ.
Εκείνο που τελικά θα πρέπει να ειπωθεί είναι το γεγονός ότι η Art Nouveau αντιτάχθηκε τόσο στην τάση του Εμπρεσιονισμού για διάλυση της φόρμας όσο και στον άκαμπτο φορμαλισμό των Ακαδημαϊκών.
Βιβλιογραφία:
E.H. Gombrich, 1998, «Το χρονικό της Τέχνης», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Τόμος 3ος 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Τόμος 11ος 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
Άλκης Χαραλαμπίδης, 1993, «Η Τέχνη του Εικοστού Αιώνα», Τόμος 1ος, Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων και Περιοδικών