Εκτύπωση αυτής της σελίδας
Τρίτη, 22 Μαρτίου 2011 00:35

Οριενταλισμός

Γράφτηκε από την 

Το 1716 αποτελεί κρίσιμο ορόσημο στην Ευρωπαϊκή ιστορία, καθώς πρόκειται για την ιστορικά ύστατη σχεδιασμένη απόπειρα επέκτασης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στη δυτική Ευρώπη. Η τελευταία, μετά το πέρας του εν λόγω έτους, αφέθηκε ανεμπόδιστη να δημιουργήσει ό,τι ιστορικά κατεγράφη ως ο "αιώνας του Διαφωτισμού". Είναι η περίοδος κατά την οποία η Δύση χαράσσει τα πολιτικά και πολιτισμικά της σύνορα και διαμορφώνει την ταυτότητά της βασισμένη σε μια ιδέα ριζικής διαφοράς ως προς την Ανατολή, εικόνα αληθινή ή κατασκευασμένη, μέσα από την οποία αυτοπροσδιορίζεται.

Στο πλαίσιο αυτό, ο Οριενταλισμός [1], στην τέχνη του 19ου αιώνα, ανήκει στην παθολογία του Ρομαντισμού και εκφράζει μια βαθύτερη αγάπη στον εξωτισμό, στο παράδοξο και στη νοσταλγία της Ανατολής, η οποία τρέφει τη φαντασία και πυροδοτεί το πάθος. Μια μεγάλη κατηγορία Γάλλων ζωγράφων, που εκπροσωπούν έναν ακαδημαϊκό Ρομαντισμό, εμπνέονται σε πολλά από τα έργα τους από αυτήν και ειδικεύονται στα ανατολίτικα θέματα. Ο γερμανικός και αγγλικός Οριενταλισμός, αν και δεν έχει τη γαλλική έξαρση, διαθέτει ανάλογο χαρακτήρα.

Ένας τύπος που δημιουργείται στη ζωγραφική του Οριενταλισμού είναι η αισθησιακή γυμνή γυναικεία μορφή που συναντάται ως απόρροια της υποβαθμισμένης θεώρησης της Ανατολής και έρχεται σε αντιδιαστολή με τη γυναίκα της Δύσης, που στις συνειδήσεις των Ευρωπαίων ήταν προορισμένη να τεκνοποιεί, να ασχολείται με τα οικιακά και, ενίοτε, να εργάζεται. Τον αισθησιακό τύπο γυναίκας απεικονίζει ο Jean Auguste Dominique Ingres (1778-1867) στο Τούρκικο Χαμάμ, στο Λουτρό, στο Όνειρο του Ωκεανού, στη Μεγάλη Οδαλίσκη κ.α.

Στο Τουρκικό Χαμάμ, για παράδειγμα, απεικονίζονται με ζεστά χρώματα πλήθος γυμνών γυναικών σε ποικιλία στάσεων, ενώ  η γραμμική απόδοση του θέματος εκπέμπει, όπως αναφέρει ο Χρήστου, κίνηση, ρυθμό, μουσική και αισθησιασμό. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονιστεί πως ο καλλιτέχνης ουδέποτε είχε επισκεφθεί κάποιο Χαμάμ. Οι εικονιζόμενες ανατολίτισσες αποτελούν προϊόν της φαντασίας του, κάτι που τεκμηριώνει την ισχύ ενός κυρίαρχου ευρωπαϊκού ιδεολογήματος περί αισθησιακής Ανατολής.

Εξίσου σημαντικές προσπάθειες προς αυτήν την κατεύθυνση επιχείρησε ο Eugene Delacroix (1798-1863). Ο ζωγράφος, μετά από ταξίδι του στην Αλγερία, απέκτησε ένα ιδιαίτερα προσωπικό ιδίωμα όσον αφορά στη χρήση του χρώματος, καθώς και στην προσέγγιση της Ανατολής. Το γεγονός αυτό πιστοποιείται σε έργα όπως το Κυνήγι του Λιονταριού και ο Γάμος στο Μαρόκο, όπου διακρίνεται το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη για τη ζωή των γηγενών, η αγάπη του για το φως και το χρώμα της Ανατολής και η γενικευμένη εντύπωση που απέκτησε γι' αυτήν.

 

3715473322_d50580a42f
Delacroix, Γάμος στο Μαρόκο, περ. 1839, λάδι σε μουσαμά, 105?140cm, Λούβρο, Παρίσι

Στο πεδίο των δημόσιων παραγγελιών, ο Delacroix απεικόνισε τη φύση του Ανατολίτη άνδρα μέσα από τη στενή θεώρηση των Ευρωπαίων. Ο τίτλος και μόνο του έργου Ο Αττίλας και οι ορδές επιδρομέων στην Ιταλία και στις τέχνες αποδεικνύει τη στερεότυπη άποψη που είχε σχηματιστεί για το πολιτισμικό επίπεδο της Ανατολής, η οποία στηρίχθηκε σε ένα ιστορικό γεγονός αιώνων πριν.

eugene-ferdinand-victor-delacroix-attila-ueberreitet-italien-und-die-kuenste-detail-02415
Delacroix, Ο Αττίλας και οι ορδές επιδρομέων στην Ιταλία και στις τέχνες, 1843-1847, λάδι με κερί, 743?1102cm, Βιβλιοθήκη Bourbon, Παρίσι

Τα στοιχεία που εντυπωσίασαν τον Delacroix δεν άφησαν ανεπηρέαστο και τον Pierre Auguste Renoir (1841-1919), έπειτα από δύο σύντομα ταξίδια του στην Αλγερία. Στη δεκαετία του '80, όταν στη Γαλλία είχε πλέον υποχωρήσει η τάση απεικόνισης ανατολίτικων θεμάτων, εκείνος φιλοτέχνησε την Οδαλίσκη, η οποία θεωρείται αντιγραφή της αντίστοιχης του Delacroix.

Odalisque_Renoir
Renoir, Οδαλίσκη, 1870, λάδι σε καμβά, 69,2?122,6cm, National Gallery of Art, Ουάσιγκτον, ΗΠΑ

Σε ό,τι αφορά στην κοσμική οριενταλιστική ζωγραφική της Αγγλίας μπορούμε να διακρίνουμε μία διαφορετική προσέγγιση των εικονιζόμενων τύπων. Οι καλλιτέχνες υπό την επιρροή του συντηρητισμού της Βικτωριανής εποχής απέφευγαν την απόδοση της γυμνής γυναικείας φιγούρας. Αντ' αυτού «ντύθηκαν» με πλήθος αέρινων πέπλων, τα οποία ο J. F. Lewis φιλοτέχνησε με αρκετές λεπτομέρειες.

Lewis_Harem
Lewis, Tο χαρέμι, Victoria Albert Museum, Λονδίνο.

Όπως φάνηκε στο κείμενο που προηγήθηκε, ο οριενταλισμός του 19ου αι. είναι μια έννοια ρευστή άμεσα συνδεδεμένη με την ανάπτυξη της αποικιοκρατίας και επιδέχεται πλήθος προσεγγίσεων:  πολιτική, ιδεολογική, αισθητική και ψυχολογική. Πιο συγκεκριμένα, ως οριενταλισμός νοείται η άποψη, που έχει σχηματίσει η Ευρώπη για την Ανατολή. Η άποψη αυτή αποκρυσταλλώθηκε και υπό την επιρροή του δαρβινισμού, ο οποίος υποστήριξε την φυλετική ανωτερότητα της Δύσης έναντι της Ανατολής.

Ως μία γενικότερη σημείωση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το οριενταλιστικό θέμα κατά τον 19ο αι. έγινε πεδίο τεχνοτροπικών πειραματισμών των σύγχρονων ζωγράφων, που αξίωναν να εξάρουν το προσωπικό τους ιδίωμα και, παράλληλα, επεδίωκαν είτε να υμνήσουν τη γαλλική θρησκευτική και πολιτική κατάσταση είτε να καυτηριάσουν τη δεύτερη.

[1]  Ο Οριενταλισμός ως όρος χρησιμοποιήθηκε από τον Edward Said σε ομώνυμο έργο του (1978) και αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο η Δύση ανακάλυψε, κατέγραψε, περιέγραψε, όρισε, φαντάστηκε και, κατά μια έννοια, επινόησε την Ανατολή. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει ότι η Δύση δημιούργησε μια διχοτόμηση ανάμεσα στην πραγματικότητα της Ανατολής και στη ρομαντική αντίληψη για την Ανατολή.


 

Βιβλιογραφία:

    • Άνταλ Φ., Μελέτες Ιστορίας της Τέχνης, μ.τ.φ. Α. Παππάς, Π.Ε.Κ., Ηράκλειο 1999.
    • Κουσίδου Ελ., Ο Οριενταλισμός στην ευρωπαϊκή ζωγραφική του 19ου αιώνα, Εξαμηνιαία εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Μάρτιος 2010.
    • Said E., Οριενταλισμός, μ.τ.φ. Φ. Τερζάκης, Νεφέλη, Αθήνα 1996.
    • Χρήστου Χ., Η Ευρωπαϊκή Ζωγραφική του 19ου Αιώνα, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.
    Μαρία Μποϊλέ

    Είμαι υποψήφια διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης στο ΑΠΘ και υπότροφος του ΙΚΥ. Αποφοίτησα από το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, ενώ στο πλαίσιο του Προγράμματος Erasmus τμήμα των σπουδών μου ολοκληρώθηκε στο Università Cattolica del Sacro Cuore του Μιλάνου. Είμαι κάτοχος του Μεταπτυχιακού Διπλώματος Ειδίκευσης στο γνωστικό αντικείμενο Ιστορίας της Τέχνης του ΑΠΘ και του ΜΔΕ Διοίκησης Πολιτισμικών Μονάδων του ΕΑΠ.