Εκτύπωση αυτής της σελίδας
Κυριακή, 02 Ιανουαρίου 2011 19:45

Zero - Μηδέν

Γράφτηκε από την 
Mack-Piene-Uecker "Φωτοχώρος, Σύνθεση για την Documenta 3", 1964 Mack-Piene-Uecker "Φωτοχώρος, Σύνθεση για την Documenta 3", 1964

Σαράντα χρόνια μετά τη μηδενιστική απόπειρα ανατροπής όλων των καθιερωμένων πολιτιστικών αξιών από το απεγνωσμένο Dada, ορισμένοι Γερμανοί καλλιτέχνες αισθάνθηκαν την ανάγκη να ξαναγυρίσουν στο μηδέν, όχι ως μάρτυρες ενός μοιραίου τέλους αλλά ως προάγγελοι μιας αρχής ex nihilio, μιας ελπιδοφόρας εκτίναξης, μετά την κατάδυση στο νεκρό σημείο της αντίστροφης μέτρησης. Πρόκειται για τον Heinz Mack και τον Otto Piene, που διαμόρφωσαν τον πυρήνα της κίνησης ZERO (Μηδέν) το 1957-1958 στο Dusseldorf, ένα από τα σημαντικά κέντρα της σύγχρονης τέχνης, και τον Gunther Uecker που άρχισε να συμπράττει το 1962 με την έκθεση «Nul» στο Άμστερνταμ.


Τα βασικότερα χαρακτηριστικά τους ήταν ο άκρατος ενθουσιασμός, η αισιοδοξία και η απόλυτη εμπιστοσύνη στη δημιουργική τους δύναμη, με την οποία ήθελαν να χτίσουν ένα καλύτερο, φωτεινότερο κόσμο. Το ZERO, παρατηρεί ο Wieland Schmied, πίστευε πως είχε μια νέα αίσθηση για τη φύση και αυτή την αίσθηση μπορούσε να την θέσει στην υπηρεσία της τέχνης. Πίστευε ότι στο αποκορύφωμα της εποχής της επιστήμης, μπορούσε να επιστρέψει στην απλότητα και να ξαναρχίσει από την ώρα μηδέν στην ιστορία. Το πιστεύω του ZERO ήταν, πίσω στις ρίζες και στα στοιχεία της φύσης. Στόχος του ήταν να βρει τρόπους και μέσα για να εμπλέξει τα πρωτογενή στοιχεία, φως και αέρα, νερό και άνεμο, χώμα και άμμο, φωτιά και καπνό και να τα αφήσει να μιλήσουν για τον εαυτό τους τόσο άμεσα ώστε το αποτέλεσμα να είναι μια νέα, απλή αποκάλυψη των στοιχείων της φύσης, των δυνάμεων της φύσης. Σε αυτό το υπόστρωμα ο Otto Piene δημιούργησε τις σειρές «Πίνακες με καπνό», «Λουλούδια της φωτιάς» και «Μαύροι ήλιοι», ο Heinz Mack σχεδίασε τα «Ανάγλυφα φωτός» και ο Gunther Uecker χρησιμοποίησε καρφιά για να φτιάξει τη «Μικρή θάλασσα», τα «Ρεύματα» και τα «Αντί-ρεύματά του».

Gotthard_Graubner_xrwma-xwros-atitlo_1961-1962
Gotthard Graubner, "Χρώμα-χώρος-Άτιτλο", 1961-1962

Τα μέλη του ZERO κινούνταν στο ίδιο πνευματικό κλίμα χωρίς όμως κοινό μορφοπλαστικό παρονομαστή. Ο Gunther Uecker είπε το 1965 ότι, το ZERO υπήρξε από την αρχή ένας ανοιχτός χώρος, όπου οι καλλιτέχνες πειραματίστηκαν με ποικίλες δυνατότητες για να μορφοποιήσουν το όραμα και την ιδέα τους για την αγνότητα, την ομορφιά και τη σιωπή. Αυτό ήταν μια σιωπηρή αλλά ταυτόχρονα και μια ηχηρή διαμαρτυρία κατά του Εξπρεσιονισμού, κατά μιας κοινωνίας με εξπρεσιονιστική νοοτροπία. Προς αυτή την κατεύθυνση η μονοχρωμία του Yves Klein ήταν καθοριστική γιατί απονεύρωνε τον χειρονομιακό, υποκειμενικό τρόπο έκφρασης, όπως και οι λύσεις του Lucio Fontana στην αναζήτηση του καθαρά πνευματικού κενού. Το άσπρο μηδένιζε τα πάντα και μείωνε στο ελάχιστο την υλικότητα του έργου, το απελευθέρωνε από τη δουλεία της βαρύτητας.

Περιέχοντας όλο το φάσμα των χρωμάτων, η λευκότητα ταυτιζόταν με την απόλυτη καθαρότητα και την ύψιστη πνευματικότητα. Αυτό που θα συντελούσε αποφασιστικά στην υπέρβαση της υλικότητας και της βαρύτητας θα ήταν το φως, το στοιχείο που όσο περισσότερο η υπόσταση του θα γινόταν αισθητή τόσο θα αποδυναμωνόταν η υλική ουσία των πραγμάτων, το φως ως μορφοποιητική ουσία. Από την άποψη αυτή οι στόχοι του ZERO συμπίπτουν ως ένα σημείο με εκείνους της Op Art και της Κινητικής Τέχνης.

Heinz_Mack_dynamikh_kataskeuh_se_aspro_kai_kitrino_1963
Heinz Mack, "Δυναμική κατασκευή σε άσπρο και κίτρινο", 1963

Από τα σημαντικότερα μέλη της Ομάδας 53 (Gruppe 53) ο Heinz Mack (1931-) ήταν εκείνος που μετά από μια σειρά ανεπίσημες βραδινές εκθέσεις με συναδέλφους του, πήρε την πρωτοβουλία και μαζί με τον Otto Piene, εξέδωσαν τα τρία τεύχη του περιοδικού ZERO (1958-1961). Από το 1958 χρονολογούνται τα πρώτα του ανάγλυφα που προδίδουν το ενδιαφέρον του για το φως, φυσικό ή τεχνητό. Γύψος, μέταλλο, γυαλί, πλεξιγκλάς, ηλεκτρικοί κινητήρες και άλλα μέσα της τεχνολογίας επιστρατεύθηκαν στην προσπάθειά του να ιχνηλατήσει τη δυναμική του άυλου στοιχείου, «Δυναμικές κατασκευές σε άσπρο και κίτρινο» (1963), μέσα από τις κινήσεις, τις αντανακλάσεις και τις μεταβολές του. Ο πειραματικός του οίστρος τον οδήγησε επανειλημμένα στην αφρικανική έρημο, στον τόπο μηδέν, το Sahara Project (1968), ήταν ένα από τα οριακά έργα της Κινητικής τέχνης με καταλύτη το εκτυφλωτικό φως, ενώ τόσο σε άλλα στατικά όσο και σε κινούμενα γλυπτά του εκτός από το φως αξιοποίησε το νερό και τον άνεμο. Ο Heinz Mack αναφέρει, πως τα ανάγλυφά του σε μέταλλο, που θα προτιμούσε να τα ονομάζει ανάγλυφα φωτός και που διαμορφώνονται με την πίεση των δακτύλων, αντί για χρώμα χρειάζονται το φως για να ζήσουν. Αυτά τα ανάγλυφα φωτός παρουσιάζουν την ιδιότητα να αλλάζουν οι δομές τους κάθε φορά που αλλάζει η γωνία πρόσπτωσης ή η ένταση του φωτός. Έτσι καταργείται κάθε προκαθορισμένη ταυτότητα του έργου.

Otto_Piene_afrodith_tou_Willendorf_1963
Otto Piene, "Αφροδίτη του Willendorf", 1963

Με την φράση, ότι φαντάζεται έναν τεράστιο ημισφαιρικό χώρο, στους τοίχους του οποίου να προβάλλεται το φως σε αδιάκοπες μεταμορφώσεις και τους θεατές να πηγαινοέρχονται όποτε θέλουν, ο Otto Piene (1928-), συνόψισε το 1961 την άποψή του για το χώρο, το φως και την κίνηση. Θεωρεί το φως εκφραστικό μέσο, που όταν αποσυνδεθεί από το φυσική, βιολογική και πρακτική για τη ζωή λειτουργία του, αποκτά μια μαγεία υπεργήινη. Εκτός από τους «Πίνακες με καπνό», που ζωγραφίστηκαν με άμεση χρήση φλόγας και καπνού, τα «Λουλούδια της φωτιάς», που παραπέμπουν σε μια άγνωστη πανίδα και χλωρίδα, τις φωτογκραβούρες και τις ηλιογραφίες, δημιούργημά του είναι και το «Αυτόματο μπαλέτο φως», στο οποίο μηχανικά περιστρεφόμενες σφαίρες αφήνουν το φως να προβάλλεται μέσα από τρύπες μεταθέτοντας το ενδιαφέρον από τη συσκευή στο αποτέλεσμα.

1Gunther_Uecker_ogkos_pou_anapneei_1962
Gunther Uecker, "Όγκος που αναπνέει", 1962

Ο Gunther Uecker (1930-), είναι ο μόνος από την ομάδα ZERO που αντέδρασε στις αλλαγές του πνευματικού κλίματος της εποχής του με την έκφραση καταστάσεων λύπης, πόνου, αποτυχίας, σε αντίθεση με τους άλλους του ZERO, που στόχευαν στην ψηλάφηση των δυνάμεων της φύσης. Με σαφή την τάση προς το ανάγλυφο, διέλυσε σταδιακά ένα εργαλείο σαν χτένι από καρφιά, που χρησιμοποίησε από το 1957 για να οργανώνει το impasto χρώμα δίνοντας πλέον στα καρφιά το ρόλο ανεξάρτητου πλαστικού στοιχείου πάνω σε κατά κανόνα λευκό φόντο. Άλλοτε σε ελεύθερη κυματιστή διάταξη και άλλοτε σε πιο αυστηρά γεωμετρικά σχήματα, κύκλοι, σπείρες, προβάλλονται σε χώρο μέσα από ένα παιχνίδι φωτοσκιάσεων, που καθορίζονται τόσο από τις κινήσεις του θεατή όσο και των ίδιων των έργων με ηλεκτρικό κινητήρα.

Οι λευκές κατασκευές αποτελούνται από κανονικές συστάδες καρφιών που φιλτράρουν το φως αφήνοντάς το να ακτινοβολεί πάνω στις καμπύλες τους, έτσι που να δημιουργεί ένα vibrato από φως και σκιά. Αν περιστραφεί η φωτεινή πηγή ή η επιφάνεια με τα καρφιά, τότε νιώθει κανείς το φως να περνά ανάμεσα από το δάσος των καρφιών σαν τον άνεμο σε φυτείες με καλαμπόκι. Παραδίδεται σε ένα μυστικισμό κοσμικού φωτός, ότι το φως θα μας κάνει να πετάξουμε, θα μας διαπερνά όπως περνά ανάμεσα στο κάτι και το τίποτα. Το μάτι μας θα είναι το κοντά και το μακριά και θα μπορεί να βλέπει σφαιρικά εκεί που η μία η κατεύθυνση μας έχει τυφλώσει. Η αναπνοή μας θα είναι ο άνεμος και η ομορφιά του φωτός θα προσλάβει κάθε μορφή που ποθούμε και ονειρευόμαστε.




Gunther_Uecker_trapezi_1963
Gunther Uecker, "Τραπέζι", 1963

Το επόμενο βήμα του Uecker ήταν να επενδύσει τρισδιάστατα αντικείμενα, πιάνο, βιολιά, τηλεοράσεις, καρέκλες, με χιλιάδες καρφιά, που έχει κανείς την αίσθηση ότι καταβροχθίζουν τα πράγματα. Το καρφί από ανώνυμο βιομηχανικό προϊόν μεταβάλλεται σε φορέα πνευματικής έντασης, από μέσο καθήλωσης γίνεται προϋπόθεση κίνησης και τελικά φετιχιστικό αντικείμενο. Τα αντικείμενα αποξενώνονται από το λειτουργικό τους ρόλο και μεταμορφώνονται σε έργα τέχνης χωρίς ωστόσο να αίρεται η αρχική τους προέλευση ή χρηστική αξία. Το κάρφωμα με το σφυρί άλλωστε, δηλαδή ο τραυματισμός του πίνακα ή του αντικειμένου, είναι μια επιθετική action. To ZERO festival του 1961 στο Dusseldorf ήταν μια πανδαισία φωτός με σημαίες από αλουμίνιο, αντικείμενα περιτυλιγμένα με αλουμινόχαρτο, μπαλόνια, κύβους με καθρέπτες και άλλα.

Ο Mack επιχείρησε ένα ιδεαλιστικό άλμα χρησιμοποιώντας το φως ως καθαρά πνευματικό μέσο, ο Piene προώθησε τις θέσεις της κοσμικής του ουτοπίας ενώ ο Uecker απομακρύνθηκε από τον μυστικισμό του ZERO αναζητώντας μια αντικειμενικότητα ή ιδέες που θα μπορούσαν να γίνουν πρότυπο για ένα νέο περιβάλλον. Το 1966 η ομάδα ZERO διαλύθηκε. Τα χρόνια όμως που έμεινε στο προσκήνιο (1959-1965), με ένα εντυπωσιακό σε όγκο και ποικιλία corpus δραστηριοτήτων, εκθέσεις, γιορτές, πέτυχε να συναγείρει ομοϊδεάτες σε ολόκληρη την κεντρική Ευρώπη, από τις Κάτω Χώρες και την Γαλλία ως την πρώην Γιουγκοσλαβία και την Ιταλία.

Στον κύκλο του ZERO θα πρέπει να αναζητηθεί και η αφετηρία της ζωγραφικής του Gotthard Graubner (1930-), που κατά τα άλλα κινείται στην περιοχή της μονοχρωμίας ή της Color Field Painting, αλλά με έμφαση στις αποχρώσεις, στη λεπτή εσωτερική διαφοροποίηση του χρώματος. Αυτή κάνει τις επιφάνειες να αναπνέουν και το μάτι μας να επεκτείνει τα όρια τους στο χώρο, χωρίς προσανατολισμό.

Piero_Manzoni_axrwmo_1958
Piero Manzoni, "Άχρωμο", 1958

Την πιο ισχυρή κατάφαση στο πνεύμα του ZERO έξω από την Γερμανία συνθέτουν οι αναζητήσεις του Ιταλού Piero Manzoni (1933-1963). Απαιτεί το έργο να καταξιώνεται αποκλειστικά για αυτό που είναι, ως απόλυτη οντότητα και όχι για αυτό που παριστάνει, περιγράφει ή εκφράζει. Προτίμησε το λευκό χρώμα, ουσιαστικά την μονοχρωμία ή την αχρωμία, όπως την έλεγε. Μια εντελώς λευκή ή εντελώς άχρωμη επιφάνεια, πέρα από κάθε ζωγραφική επίφαση ή μορφική επέμβαση. Ένα λευκό που δεν είναι ούτε πολικό τοπίο, ούτε ερεθιστική και όμορφη ύλη, ούτε συναίσθημα, ούτε σύμβολο. Μια λευκή επιφάνεια που είναι επιφάνεια και μόνο, μια επιφάνεια που υπάρχει.

Piero_Manzoni_grammh_45m_1959
Piero Manzoni, "Γραμμή 45μ", 1959

Παρουσιάζοντας ως έργο τέχνης έναν κοινό μουσαμά αλειμμένο με καολίνη ο Manzoni επιχείρησε να υπερβεί την αισθητική όσμωση ανάμεσα στην ύλη και την δράση. Κατόρθωσε να ξεχωρίσει τα δύο στοιχεία κάνοντάς τα αυτόνομα. Θεωρούσε τα χρώματα ξένα προς τον μουσαμά, που δεν απέδιδε ούτε το απόλυτο ούτε το καθημερινό. Αποκάλυψε την εσωτερική σημασία του μουσαμά, ανώνυμη και άχρωμη. Αυτή η αξία ήταν συνυφασμένη με την οντότητα πίνακας που δεν μπορούσε να συνδυαστεί με την οντότητα άτομο, ούτε να διασπαστεί περαιτέρω. Το άχρωμο γινόταν έτσι ένας απόλυτος και συνεχείς χώρος που διαρκούσε ως το θάνατο και αναπτυσσόταν μέσα από μια πλατιά ποικιλία υλικών, σανίδι, τσόχα, ψωμί, βαμβάκι, πεπιεσμένες ίνες, γούνα κουνελιού, πέτρες, πολυστερίνη, τα οποία πιστοποιούσαν την διηνεκή ύπαρξη της οντότητας ζωγραφική με δικό της νόημα. Η καλλιτεχνική του δραστηριότητα ταυτιζόταν με τον ίδιο, ήταν άμεση επικοινωνία με το ίδιο του το σώμα.

Piero_Manzoni_perittwmata_tou_kallitexnh_1961
Piero Manzoni, "Περιττώματα του καλλιτέχνη", 1961

Οι «Γραμμές» (1959), είναι γραμμές τραβηγμένες σε ρολό λευκού χαρτιού, σε μήκη που αρχίζουν από 2,85μ και φτάνουν τα 7200μ. το χαρτί, τυλιγμένο, φυλάσσεται σε κύλινδρο από χαρτόνι με τα στοιχεία της ταυτότητάς του γραμμένα επάνω του. Το 1961, θέλοντας να βεβαιώσει την απόλυτη ταύτιση της πραγματικότητάς του είναι στην τέχνη με την δική του ύπαρξη, εξέθεσε 90 κονσέρβες με τον τίτλο «Περιττώματα του καλλιτέχνη», με περιεχόμενο 30 γραμμαρίων χωρίς συντηρητικά και τιμή την αντίστοιχη του χρυσού ανά γραμμάριο. Την ίδια χρονιά στην Κοπεγχάγη ο Manzoni κάλεσε το κοινό να καταναλώσει ως τέχνη βρασμένα αυγά υπογραμμένα με το αποτύπωμα του αντίχειρά του, ενώ με τα «Μαγικά βάθρα» του βάφτιζε έργο τέχνης οτιδήποτε θα στηριζόταν επάνω σε αυτά και για όσο χρόνο θα παρέμενε εκεί. Με την υπογραφή του, ακόμα και πρόσωπα χρίονταν έργα τέχνης. Ότι παρήγαγε ο καλλιτέχνης, στην εποχή της μαζικής παραγωγής, ήταν τέχνη που μπορούσε να συσκευαστεί και να πουληθεί.




Βιβλιογραφία:

- Άλκης Χαραλαμπίδης, 1993, «Η Τέχνη του Εικοστού Αιώνα», Τόμος 3ος, Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων και Περιοδικών
- Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Παρισιού, 1991, «Ομάδες, Κινήματα, Τάσεις της σύγχρονης τέχνης μετά το 1945», Εξάντας Εκδοτική Α.Ε.
- Σταύρος Τσιγκόγλου, 2000, «Η Τέχνη στο τέλος του αιώνα», Τα Νέα της τέχνης, Αθήνα
- Ιστοσελίδα της Wikipedia

Κατερίνα Ρουμπέκα

Eιμαι απόφοιτος της Καλών Τεχνών του Α.Π.Θ απο το 2006 ενώ παράλληλα απέκτησα και τον τίτλο του τεχνικού συντήρησης έργων ζωγραφικής απο δημόσιο ΙΕΚ. Από το 1996 έχω λάβει μέρος σε πολυάριθμες ομαδικές εκθέσεις ενώ σε μια εξ αυτών απέσπασα και βραβείο. Πιο πρόσφατη έντονη δημιουργική εμπειρία, τα καθήκοντα μου ώς βοηθός σκηνοθέτη σε ταινία μικρού μήκους που φτιάχτηκε απο το artspot.gr